Popisi stanovništva veoma su važni za jednu državu jer se kroz njih, između ostalog, vide koje je sve promene određena država doživela. Mogu se videti različite društveno-istorijske okolnosti, geopolitičke promene, ekonomska situacija…
Jedva da je i jedan popis u Srbiji bio organizovan onako kako je zamišljeno i planirano a baš se na primeru Srbije i popisa koji se organizuje bezmalo dva veka vidi kakve su se sve promene dešavale.
Popise su odlagali ratovi, popisano je stanovništvo jedne zemlje a kod rezultata to je već bila sasvim neka druga… Popise je odlagao i prazan državni budžet ali i pandemija…
Prvi popis zbog poreza
Prvi popis seže u vreme Kneževine Srbije, kada je 1833. godine vlada knjaza Miloša naredila „tačan popis ljudstva i nepokretnog imanja”, piše u publikaciji koju je objavio Republički zavod za statistiku.
Popis je sproveden 1834. godine i prikupljene su informacije o biološkim (pol, starost, telesna sposobnost vojnih obveznika), bračnim i ekonomskim obeležjima stanovništva, kao i o nepokretnoj imovini i fiskalnim obeležjima.
Od tada do 1874. godine u Kneževini je obavljeno 10 popisa stanovništva.
Stručnjaci smatraju da se podaci ovog popisa ne mogu oceniti kao pouzdani, verovatno i zato što je glavni zadatak ovog popisa bio da se popišu nepokretna imanja i lične usluge za potrebe poreskog katastra.
U Kraljevini Srbiji, od 1884. godine do balkanskih ratova sprovedeno je šest popisa stanovništva (1884, 1890, 1895, 1900, 1905. i 1910).
Za razliku od ranijih popisa, sprovođenih po osnovu naredbe kneza ili vlade, popis iz 1884. je značajan jer je sproveden na osnovu Zakona o popisu ljudstva i imovine, kao što su i svi naredni popisi vršeni na osnovu zakona.
Sve do Prvog svetskog rata zakon je striktno izvršavan i predstavljao je krupan korak u razvitku srpske statistike. Popise su vršili opštinski sudovi sa svojim popisivačima, a potom je popisni materijal dostavljan statističkom odeljenju radi obrade podataka. Popisivano je stalno nastanjeno i prisutno stanovništvo, sa znatno više obeležja nego u prethodnim popisima: mesto rođenja, pol, starost, bračno stanje, maternji jezik, veroispovest, državljanstvo, pismenost, zanimanje, broj porodica (zadruga) prema broju članova.
Prvi rezultati svakog popisa objavljivani su u knjigama Prethodnih rezultata popisa u izdanju Uprave državne statistike.
Popis iz 1910. godine je bio poslednji popis obavljen u Kraljevini Srbiji. Obradu konačnih rezultata popisa iz 1910. godine omeli su novi ratovi.
Popisi u Vojvodini
Razvoj popisne statistike u Vojvodini odvijao se u okviru popisnih akcija sprovedenih u Austrijskoj carevini, i nakon Austro-ugarske nagodbe od 1867. godine u okviru Dvojne monarhije. Sve do 1857. godine izvođene su parcijalne registracije stanovništva sposobnog za vojsku, a te godine je izvršen prvi generalni popis stanovništva južnoslovenskih zemalja u sastavu Austrijske carevine, što znači da nije imao samo fiskalnu namenu. Od 1869. godine na teritoriji Vojvodine redovno su sprovođene popisne akcije i prikupljanje podataka o znatno većem broju obeležja nego u prethodnim popisima stanovništva. Prvo u nadležnosti ugarskog statističkog ureda u Budimpešti, a od 1880. godine istovremeno od strane Zagrebačkog statističkog ureda za Srem i Peštanskog za Bačku i Banat.
Od 1754. do 1910. godine izvršeno je ukupno 10 popisa stanovništva: 1754, 1785, 1805, 1850/51, 1857, 1869, 1880, 1890, 1900. i 1910. godine.
Popis u novoj državi
Prvi popis posle rata, iz 1921. godine, po prvi put je obuhvatio celu teritoriju današnje Republike Srbije.
Popisima stanovništva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, a od 1929. godine Kraljevini Jugoslaviji, započinje jugoslovenska etapa popisne statistike u Srbiji. Definitivni rezultati objavljeni su u samo jednoj knjizi, 1932. godine, sa podacima o polu, starosti, veroispovesti i maternjem jeziku.
Planirano je da sledeći popis bude 1941. godine, ali je novi svetski rat ponovo omeo sprovođenje popisa stanovništva.
Nakon Drugog svetskog rata počinje novi period razvoja jugoslovenske popisne statistike – od prvog posleratnog popisa, 1948. godine, do poslednjeg popisa u 1991. godini, sprovedenog pod okolnostima raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije.
Popisom stanovništva 1961. godine započeta je redovna desetogodišnja dinamika popisa stanovništva.
Popis 1991. godine bio je poslednji popis sproveden kao jedinstvena akcija u granicama Jugoslavije stvorene 1918. godine.
Popisi u novoj državi
Ali, počeo je rat i raspad zemlje pa je Savezni zavod za statistiku konačne rezultate tog popisa objavio samo za područje tadašnje Savezne Republike Jugoslavije (kasnije Srbija i Crna Gora).
U vreme popisa 2002. godine Srbija je još uvek bila u državnoj zajednici sa Crnom Gorom (nekadašnja Savezna Republika Jugoslavija), ali je izgubila ingerencije na jednom delu svoje teritorije, jer je od 1999. godine AP Kosovo i Metohija pod protektoratom UN prema odredbama Rezolucije 1244.
Popis je u Srbiji obavljen samo na teritoriji centralne Srbije i AP Vojvodine.
Kod popisa 2011. godine ponovo je došlo do određenih metodoloških promena.
I još jedna zanimljivost vezana za ovaj popis.
Prema Zakonu o popisu stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. trebalo je da popis bude sproveden od 1. do 15. aprila 2011. godine, međutim, u budžetu Republike Srbije nije na vreme obezbeđeno dovoljno sredstava za njegovu pripremu i terensku realizaciju. Nakon postizanja dogovora između Vlade Republike Srbije i Evropske komisije o zajedničkom finansiranju popisnih aktivnosti, popisivanje je odloženo za šest meseci.
Poslednji popis u Republici Srbiji sproveden je 2022. godine. Popisna akcija je ponovo planirana za april 2021. godine, sa kritičnim momentom 31. marta, u skladu sa preporučenom desetogodišnjom dinamikom sprovođenja popisa. Ovog puta je do odlaganja došlo zbog nepovoljne epidemiološke situacije prouzrokovane pandemijom koronavirusa, pa je kritični momenat popisa pomeren na 30. septembar, piše u publikaciji koju je objavio Republički zavod za statistiku.
